MẶT TIỀN NGHỆ THUẬT - VÕ CHÂN CỮU

       Nhà thơ Võ Chân Cữu, Nguyễn Thị Khánh Minh, Nguyễn Lương Vỵ

                                            Kỳ 14

                                        Câu Thơ  Giữ  Lại

Nghe điệu hòa tấu của đủ loại côn trùng, người ta muốn biết hiểu  chúng chơi bằng “nhạc cụ” nào. Khi loài ong bay, đôi cánh mỏng vang âm vù vù…Chú dế nằm một chỗ, đưa cánh cọ xát thành tiếng nhạc. Nhưng chàng ve lại ép nhịp thành lời ca qua chiếc màng mỏng nó đeo trước ngực…

Với những người thi sĩ, âm vang tạo nên câu thơ và bài thơ phát lộ từ nơi đâu ?

       * Bùi Giáng

 
            Mắt buồn
                        

                                  Dặm khuya ngất tạnh mù khơi
                                        NGUYỄN DU

Bóng mây trời cũ hao mòn
Chiêm bao náo động riêng còn hai tay
Tấm thân với mảnh hình hài
Tấm thân thể với canh dài bão giông

Cá khe nước cõng lên đồng
Ruộng hoang mang khóc đêm mồng một Giêng
Tạ từ tháng Chạp quay nghiêng
Ấn trang sử lịch thu triền miên trôi

Bỏ trăng gió lại cho đời
Bỏ ngang ngửa sóng giữa lời hẹn hoa
Bỏ người yêu, bỏ bóng ma
Bỏ hình hài của tiên nga trên trời
Bây giờ riêng đối diện tôi
Còn hai con mắt khóc người một con.

                                             (Mưa Nguồn-1962)

Câu cuối trong bài thơ nổi tiếng trên đây của Bùi Giáng từng được Trịnh Công Sơn chọn làm chủ đề làm nên một nhạc phẩm. Thế nhưng khi bài thơ được đưa vào Tuyển tập “Ngàn Năm Thơ Việt” (do một nhà sưu tập tư nhân thực hiện, NXB Văn Học phát hành ra cả nước, 2010), nhiều độc giả chưa quen với 20 năm văn học Miền Nam 1954-1975 vẫn bày tỏ không thể nào hiểu được cái hay, vì có quá nhiều câu “tối nghĩa”. Bùi Trung niên Thi sĩ đã dùng hẳn một câu lục của thi hào Nguyễn Du: Dặm khuya ngất tạnh mù khơi làm “mưỡu”, như mong người đọc hiểu ngay nội dung của bài thơ, và đi vào “thế giới thi ca” của ông. Ai từng biết được nỗi đau của Bùi Giáng qua trận lụt thảm họa năm Nhâm Thìn (1952) ở Miền Trung, mới cảm thông  được từng lời, từng chữ của từng câu thơ. Nỗi đau lớn đến độ “còn hai con mắt”, nhưng chỉ còn có thể khóc nổi một con ! Nghệ thuật thơ ca không hề bắt thi sĩ phải nói rõ mồn một “hai lần năm là mười” như ý muốn cổ vũ cho luồng “văn nghệ hiện thực”của các nhà cầm quyền. Người vợ, tức người yêu tuyệt vời của thi sĩ, qua cơn nước lụt đã “Bỏ trăng gió lại cho đời / Bỏ ngang ngửa sóng giữa lời hẹn hoa…”. Còn nỗi đau nào lớn hơn chăng ?

Có nhà nghiên cứu từng đưa ra phân tích rằng “đất nào văn ấy”. Giải đất miền Trung với núi cao, rồi đột ngột hố  thẳm, truông dài; nước biển trong soi ghềnh đá dễ tạo cho tâm hồn thơ ca những viễn tượng siêu hình ! Đúng vậy. Sự khắc khoải siêu  hình chẳng những vang trong tiếng vọng ưu tư về kiếp người, về sự cao sâu của vũ trụ mà còn biến hình trong những vẻ đẹp của người con gái. Trước Bùi Giáng khoảng 20 năm, giải đất này từng sản sinh ra những thi sĩ tài năng. Nhưng do nhiều nguyên nhân, cái hay, cái đẹp trong thơ họ đến nay vẫn chưa được người đời nhìn thấy hết. Thi sĩ Bích Khê từ đất Quảng Ngãi là một dẫn chứng.

Hàn Mặc Tử trong Lời tựa cho Tinh Huyết (1939), tập thơ duy nhất được  in khi Bích Khê còn sống, đã viết :

…..

“Trực giác của thi sĩ mạnh quá, đến nỗi thấy  nhan sắc lên hương, thấy cả sóng nghê thường đang nao nao gợn, và so sánh hai hàng nước mắt trong trắng của nàng là hai chiếc đũa ngọc. Và thấy mái tóc u huyền xinh như một mùa thu mươn mướt, thi nhân bảo đấy là mùa thu đang ngủ mơ.

     Nếu chẳng phải là một nghệ thuật siêu thần, thi nhân làm sao đưa đến một nguồn sống phong tình mà thanh khiết cho giai nhân ? Để có cái ma lực huyền diệu cảm dỗ được ngũ quan của người trần…

     …………………………..

Ở cái địa hạt Huyền Diệu, ta thấy thi nhân chú trọng về âm thanh và màu sắc. Trong khi nói đến nhạc, thi nhân nghĩ ngay đến  những cung trầm chơi vơi, âm điệu rung động cả không gian. Vì bởi mê man với sự “nhẹ  nhàng, nhịp nhàng thở đều trong sương”, thi nhân đã sáng tạo được rất nhiều bản ca thần tình diễm ảo. Và nhạc lúc bấy giờ cũng không còn là nhạc nữa. Nó đã bay ra hương, ra hoa, ra thơm, ra mát, ra ngọt, ra ngào, ra gì mê tơi, run rẩy, hay âm thầm nức nở, lanh lảnh như giọng cười, mơ man như ân tình đòi hỏi:

        “Tôi qua tim nàng vay du dương

          Tôi mang lên lầu, lên cung thương

          Tôi không bao giớ thôi yêu nàng

          Tình tang tôi nghe như tình lang

          Buồn lưu cây đào xin hơi xuân

          Buồn sang cây tùng thăm đông quân

          Ô hay buồn vương cây ngô đồng

          Vàng rơi ! Vàng rơi ! Thu mênh mông !”

Bích Khê làm thơ rất sớm,từ năm 12 tuổi, bắt đầu với thể thơ Đường luật. Không phải đợi đến khi có tri âm Hàn Mặc Tử hình thành nên trường thơ “điên loạn”, Bích Khê mới có cái nhìn siêu hình. Ngay từ thuở ban đầu, khi nhìn, diễn tả những điều thật giản đơn, thi sĩ đã sớm nhìn ra sự “hư vô’ của kiếp người. Như trong bài:

          Ảnh ấy

         

          Anh thấy mớ màng trong ảnh ấy

          Người em lãng mạn quá đi thôi

          Anh nhìn trân trối, anh tơ tưởng

          Anh ngỡ là em đứng đấy rồi

          Anh tính ôm chầm lấy mắt mờ

          Lấy môi, lấy má, lấy ngây thơ

          Để anh nút ớn mùi hương ấm

          Của một tình yêu giận hững hờ

          Anh tính kề tay lên trái tim

          Ta đòi nóng hổi với say im

          Nhưng chao ! Sao chỉ không gian lạnh

          Không bóng, không hình, không có em !

          ………..

Thi sĩ vốn được trời phú cho cái khả năng nhìn thấy ngọn nguồn sự khởi đầu, cũng như nét tàn phai khi kết thúc, nên khó có sự phân biệt rõ rang giữa sự thật và ảo ảnh. Vì vậy, Bích Khê đã đồng hóa được bóng hình vật chất cụ thể của người đẹp, với âm thanh, tiếng nhạc vốn vô hình. Xin thử đọc tiếp một bài cũng thuộc loại “ít phổ biến” của ông. Nó được viết đơn thuần theo thể thất ngôn, không phá cách bằng đơn âm như các bài “thơ loạn” có toàn âm huyền đã được truyền tụng:

          Hiện hình

          Gió thiệt đa tình hôn mặt hoa

          Thơm tho mùi thịt bắt say ngà

          Gió đi chới với trong khung trắng

          Lộ nửa vần thơ, nửa điệu ca.

          Tôi ráp lại xem. Ô, sự lạ !

          Một người thiếu nữ hiện trong trăng

          Khăn hồng chùi lệ ngấn đôi mắt

          Da thịt phơi bày ý tuyết băng.

          Nường hé môi ra. Bay điệu nhạc

          Mát như xuân mà ngọt tợ hương

          Ôi sao là khúc ba sinh lụy

          Dào dạt như đầy nỗi cảm thương.

          Tiếng ngọc, màu trăng quấn quýt nường

          Phút giây người lộ mỏng như sương

          Nường tan ra nhạc ? -Tan ra nhạc !

          Khung trắng trời mây trắng lạ thường !

Đọc thơ Bích Khê của 75 năm trước, rồi trở về với các nhà thơ “Việt Nam hiện đại” hôm nay, nhiều người không khỏi buồn khi có một số người làm thơ cố tình đưa sự thô tục, trần trụi như tin thời sự “xe cán chó” vào trong thơ. Và họ cố tình cho rằng nó tiếng nói của thời hiện đại, biện minh nó bằng các “trường phái” học mót của phương tây thời khủng hỏang. Ở trong nước, thế giới mạng đang rất muốn biến thành vũ khí độc quyền của những nhà hoạt động văn nghệ có thế lực. Rất may là tất cả đều không phải vậy. Tôi vừa nhận được tập thơ “Ký Ức Của Bóng” của nữ thi sĩ Nguyễn Thị Khánh Minh. Đây là tập thơ thứ 7 của chị, nhưng là tập đầu tiên được xuất bản ở Mỹ, vào tháng 4-2013.

Từ tháng 4-2010, Du Tử Lê đã nhận ra “Những con chữ được sinh thành từ tình yêu Thi ca/Nguyễn Thị Khánh Minh, khoác nơi tay những hình tượng mới mẻ. Hắt trên dặm trường nhân thế, những chiếc bóng lấp lánh thương yêu và, những nhịp chuyển, di đầy tách, thoát hôm qua”.

Nguyễn Thị Khánh Minh lớn lên ở thành phố biển Nha Trang. Cô từng theo học và lấy bằng cử nhân luật khoa ở Sài Gòn năm 1974. Trước khi sang đinh cư ở Mỹ, từ năm 1991 đến 2002 Khánh Minh có đến 5 tập thơ được sáng tác và in tại Việt Nam. Một số nhà phê bình từng cố tình xếp chị vào nhóm các nhà thơ “tân hình thức”. Nhưng thực ra, thơ chị dù mang kết cấu câu và từ khá mới, lại vẫn rất trong sáng, dễ đi vào cảm nhận của người đọc.

                        * Nguyễn Thị Khánh Minh

Bên Bờ

Dòng sông hay giấc mơ

Chợt hoang vắng bên bờ, mình tôi

Ơ hay mình đã trôi…

Dòng sông hay thời gian

Mở hai mắt đã tàn phai tôi

Xin còn lại con ngươi…

Dòng sông hay dòng lệ

Về đâu. Tan một bể xanh dâu

Xin còn lại nỗi đau

Để mà còn nhận ra nhau.

         

          Trong tập thơ mới, “Ký Ức Của Bóng”, có nhiều bài thơ ngắn. Nữ thi sĩ cố tình kết cấu những cặp câu 5/7 chữ, gieo vần theo yêu vận mà không làm người đọc thấy lợn cợn. Đó là thử nghiệm đáng quý. Nhưng ở những câu thơ đến tự nhiên, đến như lời thì thầm, người ta thấy rõ sức mạnh của câu và chữ, như tiếng hát tự nhiên chú chú ve con khi bật nhịp ra tấm màng ngực.

                   Nói nhỏ

                   Hãy ngồi gần cho em nói nhỏ

                   Vì em sợ

                   Tiếng ồn ào sẽ làm nên khoảng cách

                   Hãy ngồi sát cho em nghe nhịp sống

                   Vì em sợ

                    Khoảng cách xa gần của hơi thở

                   Hãy giữ em đừng để em trôi đi

                   Vì em sợ

                   Mùa chạm vào khắc nghiệt của thời gian

                   Hãy đọc cho em nghe lời thơ cuộn chảy của dòng sông

                   Vì em sợ

                   Cây tháng ngày không còn xanh thảo mộc

                   Hãy nhìn em cho em thấy ánh nắng

                   Vì em sợ

                   Bóng tối sẽ nuốt chững những giấc mơ

                   Hãy mở cho em gấc mơ bình an

                   Vì em sợ

                   Cơn bão của mộng dữ sẽ làm đau lời tình tự

                   Hãy bay cùng em vào màu xanh bầu trời

                   Vì em sợ

                   Bóng cột em vào u hoài nỗi đợi

                   Hãy nắm bàn tay cho em nghe hơi ấm

                   Vì em sợ

                   Nỗi hoang vắng của tấm lòng không ánh lửa

                   Hãy giữ ánh sáng

                   Soi gần lại bóng chúng ta

                   Vì em sợ

                   Đêm trong em…

Người đọc dễ cảm thông khi thấy thi sĩ mượn câu thơ để nói lên tiếng lòng thực của mình. Nhưng họ mong nhà thơ mới cách điệu chữ nghĩa hơn nữa, hòa lẫn được nó vào ánh sáng, hình ảnh và âm thanh, như nhà thơ “xưa” Bích Khê đã từng làm. Có vậy thì câu thơ mới được giữ lại lâu dài…

                                                                                          (Còn nữa)